Psychofarmaca zijn medicijnen die invloed hebben op het functioneren van de hersenen. Ze worden voorgeschreven bij psychische aandoeningen zoals depressie, angststoornissen, schizofrenie of dementie. In de zorg kom je deze middelen vaak tegen, zeker bij cliënten in de ouderenzorg, GGZ of gehandicaptenzorg. Maar wat doen ze precies? En waar moet je als zorgprofessional op letten bij het omgaan met psychofarmaca?

In dit artikel leggen we uit wat psychofarmaca zijn, wanneer ze worden voorgeschreven, wat de mogelijke bijwerkingen zijn én waarom bewust omgaan met deze middelen zo belangrijk is.

Wat zijn psychofarmaca?

Psychofarmaca is een verzamelnaam voor medicijnen die het centrale zenuwstelsel beïnvloeden. Ze veranderen bijvoorbeeld stemming, gedrag, slaap of waarneming. Deze middelen grijpen in op de chemische boodschappers (neurotransmitters) in de hersenen, zoals serotonine, dopamine of noradrenaline.

Er zijn verschillende groepen psychofarmaca:

• Antidepressiva – bijvoorbeeld bij depressie of angstklachten.
• Antipsychotica – bijvoorbeeld bij psychoses of ernstige onrust.
• Stemmingsstabilisatoren – bijvoorbeeld bij bipolaire stoornis.
• Anxiolytica (kalmerende middelen) – bij angst of spanning.
• Hypnotica (slaapmiddelen) – bij slaapproblemen.

Elk middel heeft een andere werking, indicatie en bijwerkingenprofiel.

Wanneer worden psychofarmaca ingezet?

Psychofarmaca worden voorgeschreven als ondersteuning bij psychische klachten, gedragsproblemen of neurocognitieve aandoeningen zoals dementie. In sommige situaties is medicatie tijdelijk nodig om rust of stabiliteit te creëren, bijvoorbeeld bij acute onrust of hevige angst. In andere gevallen is langdurig gebruik nodig, zoals bij chronische psychiatrische aandoeningen.

Belangrijk is dat psychofarmaca nooit de enige behandeling zijn. Ze maken altijd deel uit van een breder behandelplan, waarbij ook psychosociale begeleiding en gedragsinterventies horen. Medicatie kan klachten verlichten, maar lost de oorzaak niet op.

Wat zijn veelvoorkomende bijwerkingen?

Psychofarmaca beïnvloeden de hersenstofwisseling en dat heeft altijd effect op andere lichaamsfuncties. Enkele veelvoorkomende bijwerkingen zijn:

• Sufheid of slaperigheid
• Duizeligheid of vallen
• Spierverstijving of trillingen
• Gewichtstoename
• Afvlakking van emoties of motivatie
• Seksuele problemen
• Obstipatie of droge mond

Sommige bijwerkingen verdwijnen na een tijdje, andere blijven bestaan. De gevoeligheid voor bijwerkingen is per persoon verschillend vooral ouderen zijn kwetsbaar, zeker bij combinatiegebruik.

Waar moet je op letten als zorgprofessional?

Als zorgprofessional heb je geen voorschrijvende rol, maar ben je wel een belangrijke schakel in het signaleren van bijwerkingen of gedrag dat verandert door medicatie. Let bijvoorbeeld op:

• Plotselinge veranderingen in alertheid, valneiging of motoriek
• Veranderingen in stemming of gedrag na starten of wisselen van medicatie
• Klachten over bijwerkingen zoals stijfheid, slapeloosheid of gewichtstoename
• Medicatie die wordt gemist, niet wordt ingenomen of verkeerd wordt bewaard

Wees alert op zogenaamde “chemische fixatie” dit is het inzetten van antipsychotica bij probleemgedrag zonder dat andere vormen van begeleiding zijn geprobeerd. Medicatie mag nooit een vervanging zijn van aandacht of begeleiding. Overleg bij twijfel met de arts of apotheker.

Tips voor veilig medicatiegebruik

• Check altijd het actuele medicatieoverzicht
• Observeer en rapporteer veranderingen in gedrag of bijwerkingen
• Bespreek met je team hoe psychofarmaca ingezet worden
• Volg scholing over medicatiebewustzijn, zeker bij gebruik van antipsychotica bij dementie
• Stimuleer goede leefstijl en psychosociale ondersteuning naast medicatie

Wil je beter leren omgaan met psychofarmaca in de zorg? Bij GOED. Academy bieden we trainingen over medicatieveiligheid, signaleren van bijwerkingen en werken met cliënten die psychofarmaca gebruiken. Geschikt voor verzorgenden, verpleegkundigen en begeleiders in uiteenlopende zorgsectoren.